as bruxas: posíbel interpretación e exemplos no sur lucense

Bruxa é, quizais, xunto con puta, un dos calificativos despectivos máis comúns que a sociedade patriarcal reservou ás mulleres que saían do rol para elas establecido. 

Cómpre, en primeiro lugar, distinguir, como sinala Mariño Ferro, entre as meigas menciñeiras, curandeiras ou sanadoras, e as meigas ou bruxas voadoras, representantes do Mal, compañeiras do Demo. Das primeiras, en Lemos temos o exemplo da meiga de Torbeo, Filomena Arias, que viviu entre 1870 e 1938 (máis información aquí). As sanadoras curan grazas aos coñecementos de herbolaria e mediante a suxestión, de xeito que este tipo de medicina non é incompatíbel coa académica. Como di Mariño Ferro, curandeiros e curandeiras tratan, sobre todo, enfermidades psíquicas e psicosomáticas co cal non son "sustitutos do médico, senón do psicólogo e do psiquiatra".

Sobre as bruxas voadoras: como son no imaxinario popular galego?

- Chégase a bruxa por herdanza de outra, que lle traspasa á nova a vasoira máxica ou o cacharro de gardar o cacho [untura de graxa de porco, po de rabo de lagartixa, ósos de defunto e unto de sapo que se aplican as bruxas para poder voar], mediante pacto directo co Demo ou por sinal de nacemento, caso no que a muller ha de ser sétima ou novena filla da mesma nai sen varón interposto, non debe ter defectos físicos nin ser amadriñada pola irmá maior co nome de María.

- As bruxas saen voando a media noite ao aquelarre [tamén coñecido como "parlamento de meigas" ou "noite de bruxas"], xuntanzas co Demo, xeralmente en sábado, nas que se aconsellan con el, celebran a "media misa", festexan, acopian útiles máxicos, bícanlle o cu ao Demo e, unha vez por ano, fan reparto de moscas. Para voar ata o lugar do aquelarre úntanse co cacho e recitan a letanía "Por ribas das silveiras e por baixo das carballeiras". Na zona de Chantada dise que o monte Faro era un lugar de xuntanza das bruxas.

- Fan o mal por natureza, ben contra os campos e animais, ben contra os humanos, nos que provocan enfermidades de moi diversos tipos meténdolles o Mal no corpo a través dunha comida (mal de bocado), por contacto (mal de contacto), polo alento (mal de alento) ou ben mirándoos (mal de ollo). A curación deste mal esixe expulsalo, exconxuralo, o que fai o curandeiro mediante ensalmos, invocando o poder de Deus.

- Hai procedementos para descubrir ás bruxas, coma deixar na igrexa o misal aberto pola folla de Santos, impedindo saír do templo ás que son bruxas, queimar o animal morto polas súas malas artes, caso no que a meiga acode a pedir perdón, pois sinte o lume no seu corpo, ou cravar un cravo na sombra da sospeitosa, que se é bruxa non se poderá mover. Tamén hai remedios para protexerse do mal de ollo, coma o allo, a ruda, as figas... Os métodos máis comúns para espantar ás bruxas son levar obxectos bendecidos é trazar no chan un círculo cunha cruz, meterse nel e dicir "Meigas fóra"; mais isto é só imprescindíbel no caso das mulleres xa que aos homes lles chega con sacar a camisa por fóra do pantalón para evitar o seu mal.

- As bruxas poden transformarse en animais para facer o mal. No sur de Lugo temos localizados tres exemplos destas metamorfoses.

CRENZAS - Bruxas no sur de Lugo

En Viloudriz, parroquia de Refoxo, Sober, a un veciño aparecéuselle a bruxa do lugar en forma de araña unha noite. El tirou o becho ao lume e ao día seguinte díxolle a bruxa:

- ¡Case me queimas!

Risco conta que en Sober unha bruxa fixo que a un veciño lle morrese un porco. O paisano decidiu queimalo e, mentras ardía, a feiticeira apareceu implorando perdón e que retirase o corpo do animal das chamas para non morrer ela queimada.

Na Pobra do Brollón un home viu unha pita enriba dunha meda de pan. Tiroulle unha pedra e acertoulle nun ollo. Cando voltou á casa, á hora do xantar, a súa muller, torta, díxolle: 

- Foi da pedra que me tiraches.

CAZA DE BRUXAS

A asociación das bruxas co culto ao Demo e a súa persecución é un fenómeno do final da Idade Media e da chamada Idade Moderna que se consolida no século XV coa publicación en 1486 do Malleus Maleficarum (martelo de bruxas). Ata ese momento os saberes sobre herbas e os coñecementos xinecolóxicos que atesouraban as mulleres foran ben considerados mais co establecemento da medicina académica en Occidente, sempre desempregada por homes, atribuirase ao saber das mulleres o carácter de supertición fronte ao carácter científico da medicina oficial, algo que se acentúa co Racionalismo no século XVII. Precisamente, cara 1600 prodúcese un recrudecemento das persecucións de bruxas. Nesta "caza de bruxas", que non remite ata o século XVIII, calcúlase que foron procesadas en Europa 200.000 persoas e axusticiadas unhas 100.000 [segundo Anne Barstow], a maioría mulleres, mais tamén hai casos de bruxos, cifras que, con ser importantes nunha poboación calculada en cen millóns de habitantes, ocultan a verdadeira dimensión da crenza nas bruxas, pois calquera persoa podía ser sospeitosa.

As acusacións de bruxería agochan frecuentemente envexas e son un instrumento para apropiarse de bens materiais das procesadas, coma no caso de María Soliña, viuva de Cangas acusada de bruxería á que lle foron confiscados os seus bens polo Santo Oficio entre 1621 e 1622, vítima da "caza de bruxas" desatada na vila despois do ataque turco de 1617 por parte da nobreza coa intención de recuperarse do descenso das súas rendas. Serve o exemplo galego para comprender a intención económica que subxace sobre a maioría dos procesos inquisitoriais en Europa, non sen desbotar outras causas, coma a interpretación psicolóxica de Lucy Meir, quen sinala que as crenzas de bruxería florecen en sociedades con escaso coñecemento médico, pois o mal de ollo explica o porqué unhas persoas enferman gravemente e non outras*, así coma a causalidade de catástrofes naturais ou episodios de peste.

Fontes e bibliografía

- Testemuños orais.

- MARIÑO FERRO, X. R.; Antropoloxía de Galicia. Xerais, 2000. 

- R. CUBA, X.; REIGOSA, A.; MIRANDA, X.; Diccionario dos seres míticos galegos. Xerais, 2006.
- GRUPO O TRÍCOLE; Un pouquiño de tradición oral do Concello de Sober. 2002.

- J. LÓPEZ, ROBERTO; "Iglesias y religiosidad en el siglo del Barroco". En: FLORISTÁN & ALII; Historia Moderna Universal. Ed. Ariel, 2002. 

* CHAO REGO, X; A muller, que cale! Raíces do antifeminismo. TreCtres, 2004.